Q’isanb’il tun tok kye Tal txin ex Tal q’a
Je’ktzun! Ayine Saqb’ech Pérez, atzun lu a Xhkukxh, jun anb’il te pakb’ab’il axix yol, tumix txi qokslana chal yol. A Xhkukxh atokx toj Fáctica, aju aq’untl in xkalajsan yol te ax te xob’l yol Ocote.
Aju qi’sanb’il te TX’UJ YAB’IL matxi kolin tun ttene’ xlem yab’il lu, tumix txi’ya toj tel, tumix che’xa xjal toj nin ja q’anb’il tu’n maqa tumix chi kyima.
Ch’inxtaq tjapun b’aj ab’q’i te 2020, nimqe tnom intaq nok kq’on q’isanb’il kyi’j tij xjal. Toj nik’jantl ab’q’i tzaj q’on anb’il tun tok kyi’j ku’xin. Tej txi qe abq’i te 2022, aju K’loj Xjal in chi Ka’yinte Q’anb’il Twitz Tx’otx’ tzaj kman qa b’a’n lu tun tok kyi’j b’otz k’wal ikx, aju kye k’wal te jwe’ ab’q’i.
Nimqe xpich’b’il oje chi kyu b’inchan tib’aj q’isanb’il, e’ye lu in kman qa tb’anil tun tok kyi’j xjal, naqtzulo a, ate’x xjal min chi okslan teju lu, inx chi ximin qa ok k’okil q’isanb’il kyi’j kky’wal maqa mlay.
Toju la’j te Xhkukxh, kxel ntx’olb’ane teya toj jun tu’mil, ex tuk’il tx’olb’ab’il in tzaj q’on kyun xpich’b’il, taqun b’a’n tun tok lu kyi’j k’wal.
Ttzajlenqe xlem yab’il lu, ok ojtzqin qa jaku tzaj TX’UJ YAB’IL kyi’j kkyaqil xjal te jte’xku ab’q’i. Ate toj Qtanam te Paxil, e’ye oklenj tib’aj Q’anb’il, tzaj kman qa ate txi qe xjaw te abril te 2022 ateqetaq kab’k’al oxe tston xjal iqin yab’il kyun, extzun lajk’al junlaj xjal te tjaq’ oxlaj abq’i oje e kyim.
Aju Aj Q’anil Alicia Chang, Aj Xpich’il kyi’j yab’il in chi el iqin, Aj Q’anil kye ne’xh k’wal, ex nejenil kye K’loj Xjal in chi aq’unan kyi’j yab’il in chi el iqin atz toj Qtanam te Paxil, in tzaj t-tx’olb’antl ch’in qe:
Alicia Chang: Oje tz’el qnik’e ti’j ikx qa e’ye b’otz k’wal jaku tzaj TX’UJ YAB’IL kyi’j ex jaku txi ksmon yab’il lu, e’yetzun jaku tzajxi’x kyi’j eye oje tz’el lajuj kab’q’i. Naj ttzaj kyi’j b’otz k’wal xhi nchi jaw ichinmi, mya iltij tun tok q’et kxew, maqa tun kxi q’iyit toj jun nin ja q’anb’il, naqlo a iltij tun kok ka’yin tun jun Aj Q’anil atz toj kyja.
Ex oje tz’el knik’ ti’j qa jaku tzaj tkyqal yab’il lu kyi’j k’wal, iku kyu ke tij xjal, ku kyeq, pal toj kwi’, toj kqul, kk’uj, maqa tch’yon kyxmilal.
Chiju Oklemj te Kya’yb’itz yab’il te Kytanam Mex, ojtzqin tun tajk’ub’l tb’i CDC, e’ye kye k’wal ex tal txin jaku tzaj kyiqin yab’il iku ku kye ti’j xjal, ex jaku kyej tkyqal yab’il lu kyij te jte’ q’ij maqa te b’ampun q’ij toj kwinqal.
Alicia Chang: Aju tkuwil jaku tzaj kyi’j k’wal aju nok ye’ kyqul, ti tun tok tz’aqtzab’il kxew, aju lu naq kab’e porcient k’wal jaku tzaq kuw kyi’j, nimqeju min che’x toj tel tu’n, o’kxlo in xi ka’yit tu’mil q’anb’il tun tok kyi’j.
Iktzunju kyu in tma’n Aj Q’anil Chang, e’ye k’wal jaku txi kyiqin ex txi ksmo’n xlem yab’il lu kxol txqantl xjal. Tumixtzun b’aja lu, ex tumix tzaja yab’il kuw, a tu’mil tun txi b’inchet aju tun tok q’isanb’il kyi’j k’wal ikx.
Ate toj Qtanam te Paxil, a Ja Kawb’il te Q’anb’il toj Qtanam xi tqeb’san tokil q’isanb’il kyi’j k’wal a kab’q’i ti txol kab’laj ex wuqlaj toj xjaw te octubre te ab’q’ 2021. E’ye ok tilil tun tok kyi’j e’ye ku’xin ati tyab’ kanmi atok, maqa e’ye ti ku’w toj kk’uj ex e’ye mya b’an toj kchky’el. Txilen qeju lu, toj xjaw te abril oje chi okxi q’on kab’e qaqk’laj jwe’ch’uy q’isanb’il kyi’j ku’xin.
Toj junlaj q’ij te Marzo te ab’q’i 2022, a Ja te Kawb’il te Q’anb’il toj Qtanam xi qe tq’onjtz q’isanb’il tu’n kyi’j b’otz k’wal a kab’q’i ti txol qaq ex kab’lajuj. Txi qe xjaw te abril mataq chi ok q’on laj k’al tston q’isanb’il kyi’j b’otz k’wal.
Na’mxtaq tok tnejil q’isanb’il kyi’j tal k’wal, e’ye K’loj Oklenj Aj Q’anil b’aj kka’yin b’anx qa b’anju lu tun tok kyi’j k’wal, tojtzun xpich’b’il lu el knik’ ti’j qa b’ante lu tun tok kyi’j, ex qa in kolin kye. Iktxun kyu in tzaj ttx’olb’an Aj Q’anil Chang qe:
Alicia Chang: Ate ja’lin atiju xpich’b’il b’inchan jayil in tma’na qa ate lu b’an tun tok kyi’j kwal te jwe abq’i, ex in kma’n elkyeqe q’isanb’il jaku tz’ok kyi’j.
Aju q’isanb’il ikx in naq’unanaju toj kwinqal tal b’otz’ kwal ikxu kyu kye tij xjal. O’kx in tx’ixpuj aju jni’ q’isanb’il in ok kyi’j qun tal ch’in in ok. Toju q’isanb’il iqin tal ch’in ttx’otx’il yab’il tun, atzun lu in ajb’en ye’k’ilte te qwinqal sen tun qklet tu’n qa ma tzaj qiqin yab’il.
Alicia Chang: A qajb’ilju tuk’il lu aju tun tok tipumal kxmilal b’otz’ k’wal, tuntzun kklet b’anx qa ma tzaj xlem yab’il kyi’j, atzun tu’n b’otzqex jaku tz’ok b’anxix toj toklen, ikxtzunju lu in najb’en b’anx toj kwinqal ku’xin, tumix che’xa toj tel maqa tumix che’xa toj nin ja te q’anb’il tu’n. Atzun lu jaku b’ant ikx tun tok kyi’j k’wal tumix tz’oka booster kyi’j.
Atzun booster lu in tman Aj Q’anil Chng a nelpuna aju tz’aqtzab’il te q’isanb’il. O’yo tij xjalqo itij tun tok tz’aqtzab’il q’isanb’il qi’j, atzun lu jaku tz’ok toj kyaje mo qaq xjaw toklen b’aj tkab’. A ja’lin, toj abq’i 2022, na’mx tel knik’ oklenj ti’j qa iltij tun tok tz’aqtzab’il q’isanb’il kyi’j tal k’wal.
Aju q’isanb’il te TX’UJ YAB’IL jaku tz’etz tkyqal kyi’j tij xjal tu’n. Aju lu ex jaku tzaj ikx kyi’j b’otz k’wal:
Alicia Chang: ikininx tkyqalju in etz kyi’j k’wal iku kyu kye nin xjal. Mixhti oje tz’ok kka’yin qa ojewt yab’ti’ jun b’otz k’wal tunju lu. Ax nb’aju kyu kuk’il nin xjal, ti maj in ch’yon kq’ob’, in etz kyeq, tx’al toj kwinqal, molmon k’uj, nel kk’uj… ex ti maj in xi mal kchib’jil jayil in oka q’isanb’il.
iktzun lu, ksen in tma’n Q’anil Chang, e’yeju tkyqal lu mya kuwqe ex b’inqetil qun. E’ye lu in chi kyub’ naj kjunilx toj jte’ q’ij. In kyub’ kch’yon lu qa ma qo ojlan jun kmoj, ma qa ma b’aj txqan a’ qun, ex qa ma txi qk’wan q’anb’il te kyeq ex te tch’yon qwinqal, aju q’anb’il lu iltij q’ma’ntz tun jun Aj Q’anil.
***
A Xhkukxh, jun anb’il te Fáctica, aju aq’untl in xkalajsan yol te ax te xob’l yol Ocote.
Ato’qokxe toj Latam Chequea, jun k’loj aq’untl in aq’unan tun tkub’ naj chal yol tib’aj q’isanb’il, ti onb’il in tzaj q’on tun Google News Initiative. A Xhkukxh in nex smet kyoj junjun xob’l yoj atok kk’uj tun tex ju tb’anil pakb’ab’il tib’aj q’anb’il kyoj kojb’il.
Qa ati txjela tib’aj jun yol ma tz’ok tb’ina mo tu’jina tib’aj q’isanb’il, mo tx’uj yab’il, mo junjunxitl yol, jaku tzaj txjelina qeye toj qpaqanile te Fáctica ex te Ocote, maqa jaku tzaj tz’ib’ina toj smol tz’ib’b’itz toj paqanil factica@agenciaocote.com mo toj qyolb’ile te WhatsApp 37568119.
Aju xpich’b’il teju la’j lu ma kub’ b’inchin tun Txin Ixmukané Us te Ocote. Ayine Saqb’ech Pérez, ma chin kub’ b’inchante mitz’ub’l yol toj qyol mam.
In xi qqanine teya tun txi tsmo’na la’j lu kye tuk’ila toj tjaya, ex xjal toj tkojb’ila.
¡Qa qo la’jinxtil!
Narración: ¡Hola! Soy Saqb’ech Pérez y esto es La Luciérnaga, un espacio de información confiable para protegernos de la desinformación. La Luciérnaga forma parte de Fáctica, el proyecto de verificación del medio de comunicación Ocote.
La vacunación contra la COVID-19 ha sido fundamental para contener la propagación del coronavirus y para evitar enfermedades graves, hospitalizaciones y muertes.
A finales de 2020, en varios países empezaron a aplicarse las primeras dosis de la vacuna a personas adultas. Medio año después se autorizó la vacuna para adolescentes y a inicios de 2022 la Organización Mundial de la Salud la recomendó para niñas y niños a partir de cinco años.
A pesar de que la vacuna ha pasado ensayos clínicos y fue probada para garantizar su seguridad y su eficacia, algunas personas todavía desconfían y dudan si vacunar o no a sus hijas e hijos. Además, en estos meses ha circulado mucha información falsa que dice que no es recomendable o que es peligroso inmunizar a los menores de 12 años.
En este episodio de La Luciérnaga te explico, con datos y evidencia científica, por qué es seguro y necesario vacunar a las niñas y a los niños.
Desde el inicio de la pandemia, se ha comprobado que las personas de cualquier edad podemos enfermarnos de COVID-19. En Guatemala, según datos del Ministerio de Salud Pública, a inicios de abril de 2022 se habían registrado más de 43 mil contagios y 211 muertes de menores de 13 años.
La doctora Alicia Chang, infectóloga pediatra y presidenta de la Asociación Guatemalteca de Enfermedades Infecciosas, nos da más detalles de esto:
Alicia Chang: La verdad es que hemos descubierto que los niños se enferman igualmente con COVID y también pueden transmitir la enfermedad, sobre todo si son niños un poquito más mayores, o sea de 10 años en adelante. Y cuando se enferman por COVID, eso sí es cierto, la sintomatología no es tan grave como la de adultos, es decir, no requieren oxígeno ni hospitalización, pero sí muchas veces algún tipo de cuidados que puede proveer el médico de atención primaria juntamente con la familia en casa.
Narración: Además, se ha comprobado que los niños pueden presentar síntomas similares a los que desarrollan los adultos, como fiebre alta, malestar general, dolor de cuerpo, dolor de garganta, tos, congestión nasal y diarrea.
Según los Centros para el Control de Enfermedades Infecciosas de Estados Unidos, conocidos como CDC, las niñas y niños tienen las mismas probabilidades que los adultos de contagiarse con el coronavirus y pueden sufrir complicaciones de salud a corto y largo plazo.
Alicia Chang: Las manifestaciones un poco más severas en las la tos es muy persistente, los niños requieren oxígeno. Eso sucede más o menos en el uno a dos por ciento de los niños que se enferman con COVID y la gran mayoría de ellos resuelve igual con tratamiento.
Narración: Además, como explica la doctora Chang, si se contagian, las niñas y niños también pueden propagar el coronavirus entre otras personas. Para disminuir los riesgos, tanto de contagio como de desarrollar síntomas graves, se ha demostrado que lo más efectivo son las vacunas.
En Guatemala, el Ministerio de Salud inició la vacunación en adolescentes entre 12 y 17 años en octubre de 2021. El ministerio priorizó a adolescentes con afecciones como enfermedades cardiacas y renales o diabetes. Desde entonces y hasta inicios de abril, se ha vacunado a más de 2 millones de adolescentes.
El 11 de marzo de 2022, el Ministerio de Salud amplió la vacunación a niñas y niños de entre 6 y 12 años. A inicios de abril, se habían aplicado más de 200 mil dosis a este grupo de edad.
Es importante que sepas que antes de que la Organización Mundial de la Salud recomendara la vacunación para menores de 12 años, se realizaron ensayos clínicos en los que no se identificó ningún problema de seguridad grave. Además, se comprobó que las vacunas eran eficaces para este grupo de edad. Como explica la doctora Chang:
Alicia Chang: Ahora ya tenemos datos de la eficacia de las vacunas de hasta cinco años, entonces de cinco años en adelante, hay vacunas que están aprobadas para ser utilizadas en niños.
Narración: Las vacunas para niñas y niños funcionan exactamente igual que las de personas adultas. Lo único que varía es la dosis, que es menor. Con la vacuna, se inyecta un fragmento inofensivo del material genético virus, que enseña a las células del cuerpo a defenderse si nos contagiamos.
Alicia Chang: La expectativa es que con niños pequeños, el nivel de protección sea muy bueno y que no haya necesidad de poner un booster, sino hasta dentro de bastante tiempo. Su respuesta inmune es excelente, debido a que son jóvenes y tienen un sistema inmune muy capaz. Puede ser que igual que en otros casos, la respuesta de los niños a este tipo de vacunas sea muy buena y con dos dosis estarán listos para estar protegidos, por lo menos para enfermedades severas y hospitalizaciones.
Narración: El booster del que habla la doctora Chang es el refuerzo de la vacuna. Las personas adultas sí necesitamos una dosis de refuerzo, que podemos colocarnos entre cuatro y seis meses después de haber completado el esquema de vacunación. Hasta ahora, a inicios de abril de 2022, se ha demostrado que este refuerzo no es necesario para niñas y niños.
Las vacunas contra la COVID-19 pueden causar efectos secundarios leves en algunos adultos. Es posible que esto también suceda en el caso de niñas y niños:
Alicia Chang: Sí, mayoritariamente son exactamente iguales a los vistos en adultos. No hay ningún evento adverso hasta la fecha que se haya observado en niños específicamente y no en adultos. El mismo dolor de brazos, fiebre, malestar, dolor articular ,a veces un poco de náusea, diarrea… También puedes tener mucho, mucho edema e hinchazón, en el área donde se pone la vacuna.
Narración: Aun así, como explica la doctora Chang, son síntomas que ya están previstos y que no son graves. La mayoría desaparecen por sí solos en pocos días. Se pueden suavizar con descanso, abundantes líquidos y medicación para el dolor y la fiebre, si es necesario, siempre bajo prescripción médica.
***
La Luciérnaga es un especial de Fáctica, el proyecto de verificación de la información y detección de desinformaciones de Ocote. Somos parte de Latam Chequea, la alianza para contrarrestar las desinformaciones sobre vacunas, con el apoyo de Google News Initiative. La Luciérnaga se distribuye en alianza con radios locales y comunitarias comprometidas con la salud de sus comunidades.
Si tienes dudas de alguna información que hayas escuchado o leído sobre vacunas, sobre coronavirus o sobre cualquier tema, puedes consultarnos a través de las redes sociales de Fáctica y de Ocote, o escribirnos al correo electrónico factica@agenciaocote.com o a nuestro WhatsApp, 3756 8119.
La investigación de este podcast la hizo Ixmucané Us, de Ocote. Yo soy Saqb’ech Pérez, quien también hizo la traducción de este episodio.
Te invitamos a compartir esta información con tu familia y las personas de tu comunidad. ¡Hasta pronto!