Jas che rajawaxik ri uchuq’ab’il ri b’aq kunab’al
Narración: ¿La utz awach? Cristina Aguilar ri nub’i’, xuquje’ we ri’ are “Ri Chupq’aq’”, jun joq’otaj rech b’ixkil kub’sab’al k’u’x rech qachajij qib’ ruk’ ri tzij chi man saq ta chaqawach. “Ri Chupq’aq’” uk’amom rib’ ruk’ ri kk’ulmatajik, ri ch’ob’otal chak rech nik’ol q’axal tzij rech ri wokaj Ocote.
Pacha’ xqatzijob’ej chi awech pa taq ri joq’otaj kanoq chi ri b’aq kunab’al uto’om ri winaq pa uq’ab ri kamikal pa ronojel uwach ulew, qas ujer taq tzij wa’ kkojik.
Pacha’ ne ri jun uchikopil yab’il COVID19, man kuk’ulaj ta ri jalajoj taq k’axk’olil xuquje’ kuya taj chi qatz’aj qib’, kuq’atuj b’enam pa ri Ja kunanib’al (Hospital), qas utz wa’ we b’aq kunab’al. Kuya’o kkoj chi kech ri winaq.
Rumal wa’ rajawaxik ktz’aqatisaxik. Pacha’ ri uk’i’al are taq, Moderna, Pfizer Astra Zeneca xuquje’ ri Sputnik, weri’ kub’ij chi xkojotaj ri keb’ nab’e.
We tz’aqatisanaq, ktob’an chech ri uchuq’ab’ ri qab’aqil rech kuq’atuj ri uchikopil yab’il, chi uwach keb’ oxib’ q’ij. K’ate xq’ax wa’ we keb’ oxib’ q’ij, rajawaxik kekoj chi ri urox on uchuq’ab’il ri e nab’e chi ekojom, xane’ ¿Su uchak wa’ we chuq’ab’il kkojik? ¿su che ri’ qas rajawaxik’? ¿Jumpa’ kqakoj ri’?
Chi upam we joq’otaj katinto’ chech uq’alijisaxik ri man kate’el ta chi uch’ob’ik.
Ri uchuq’ab’il ri b’aq kunab’al rech ri jun uchikopil yab’il kkojik are chi’ ri winaq utz’aqatisam chik ri rech.
Pa ri tinamit Paxil Kayala’ qas pa umajib’al ri ik’ abril rech we junab’ 2022 keb’ millón ruk’ nik’aj le winaq chi kikojom ri uchuq’ab’il ri b’aq kunab’al. Pa ronojel uwach ulew 1,600 millones xkojik.
Ri Ajkunanel pa uwi’ ri tz’ajanik yab’il xuquje’ Ajk’amal b’e rech ri nima’q taq yab’il, kuya’ ub’ixik chaqech pa uwi’ ri uchuq’ab’il ri b’aq kunab’al
We uchuq’ab’il ri b’aq kunab’al, ri uchak, are kuk’iyirisaj ri chuq’ab’ pa ri qab’aqil rech uq’atuxik ri uchikopil yab’il, xa k’ut are chi’ kqaj uloq uchuq’ab’ ri b’aq kunub’al ri’ ri uchuq’ab’il kuto’ rech kpqi’ chi jumul xa jeri’ naj chi na kuq’i’y pa ub’aqil ri winaq.
Ri uchuq’ab’il ri b’aq kunab’al, pacha’ kub’ij Alicia Chang xa ktob’an chech uq’atuxik ri uchikopil yab’il. Wene’ ri nab’e taq b’aq kunab’al xqaj kichuq’ab’.
Kub’ij ri Wokaj rech ri Chajinem xuquje’ rech ri Uq’atuxik ri Yab’il rech ri tinamit Ch’qap Ja’ chi pa umajb’al ri ik’ abril rech we junab’ 2022, konojel ri winaq chi k’o kab’lajuj kijunab’, xkojotaj ri b’aq kunab’al kumal, rumal wa’ chi xa rajawaxik kkoj ri uchuq’ab’il.
Alicia Chang: Chanim ri’ man kuk’ax ta rib’ ri qatzij rech ukojik ri b’aq kunab’al rech chuq’ab’il. Man ya’om ta q’ij kkikoj ri ak’alab’ chi k’o waqib’ on julajuj kijunab’, chike ri rijab’ taq winaq on ri winaq chi k’o je’ taq ri keql’en on ri ab’omab’, alitomab’, konojel wa’ ya’talik kkikojo.
¿Jumpa’ kumajo chi kqakoj wa’ ri b’aq kunab’al rech uchuq’ab’il?
Ri Wokaj rech ri Chajinem xuquje’ rech ri Uq’atuxik ri Yab’il koqixa’nij chi ri b’aq kunab’al rech uchuq’ab’il rech ri Moderna xuquje’ ri Pfizer k’ate kkoj pa job’ ik’ are chi’ kojom chi ri ukab’ b’aq kunab’al. Are k’u ri Janssen, k’ate kkoj pa keb’ oxib’ ik’.
Ri Nim Wokaj rech Je’l K’aslemal kroqxa’nij chi ri b’aq kunab’al AstraZeneca k’ate kkoj pa kajib’ on waqib’ ik’ are chi’ tz’aqatisam chik ri b’aq kunab’al.
Are k’u ri Sputnik, ri ajinik’oxel kroqixa’nij chi k’ate kkoj ri uchuq’ab’il pa waqib’ ik’, are chi’ kojom chi ri ukab’ b’aq kunab’al.
Pacha’ kub’ij ri Alicia Chang:
Alicia Chang: qas utz utz’ib’axik wa’ b’anom chi uwach taq wuj chi ri uchuq’ab’il ri qab’aqil kqaj are chi’ q’axinaq chi job’ on waqib’ ik’ are chi’ kojom chi ri ukab’ b’aq kunab’al. Pacha’ qab’ix chech, xtz’aqat ri ukunab’al.
K’a majb’al che we ik’ abril rech we junab’ 2022 ri wokaj rech utzwachil rech ri tinamit Paxil Kayala’ xkimajij ukojik ri uchuq’abil ri b’aq junab’al.
Ri K’amal taq b’e rech jalajoj taq tinamit koqxa’nim chi ri uchuq’ab’il ri b’aq kunab’al kokisaxik are ri Pfizer on Moderna, xuquje’ are kokisaxik chi kech ri winaq wene’ are taq kikojom jun wi chik, pacha’ ri AstraZeneca, Sputnik on Janssen.
Weri’ xa rumal chi ri yo’l b’ixkil qas naqaj kajoq che we ik’ abril rech we junab’ 2022. Pfizer xuquje’ Moderna sib’alaj e utz che uya’ik ri chuq’ab’il.
Pa we tinamit Paxil Kayala’, pa umajb’al ri ik’ abril 2022 ri wokaj rech utzwachil kkikoj le ukab’ b’aq kunab’al chi kib’i’: Moderna, Pfizer, AstraZeneca xuquje’ Sputnik.
Ruk’ ri b’aq kunab’al rech chuq’ab’il, xaq junam kk’ulmataj kuk’ ri nik’aj chik rech uq’atuxik ri uchikopil yab’il, k’o k’axk’olil wa’ ruk’a’m uloq.
Alicia Chang: Jeri’, e k’i ri winaq kkiriq k’exk’olil, jujun wa’ chi qas junam on qasta k’ax kub’an chi kech, pacha’ xkina’ ruk’ ri ukab’ xkikojo. Rajawaxik kya’ ub’ixik chi kech ri winaq su utzukuxik ri tob’anik, k’ax ta ukunuxik wa’.
Ri k’axk’olil xaq jub’iq’ wa’, pacha’ ne ri q’aq’, q’oxom ch’akul, ksipojik on kuya q’oxom pa xkoj wi ri b’aq kunab’al.
K’i wa’ chi kech ri k’axk’olil xqach’a’ kanoq, nojimal kq’ax pa keb’ oxib’ q’ij. Xa kb’an ri ulxanem, ktij uk’ya’ on kunab’al rech kuqasaj ri q’aq’, wene’ ktzukux jun ajkun rech krilo su rajawaxik ktijik.
“Ri Chupq’aq’” Nim rilik chi upam ri kk’ulmatajik, ri ch’ob’otal chak rech nik’ol ri b’ixkil xuquje’ ilol usuk’umal tzij rech Ocote. Uj rachi’l LatamChequea, jun uq’ab’ wokaj rech kuq’alisaj ri saqil tzij chi rij ri b’aq kunab’al, ruk’ ri utob’anik ri Google News Initiative. “Ri Chupq’aq’” uk’amom rib’ kuk’ ri q’axb’al taq tzij chi ketob’an kuk’ ri kikomon.
We k’o man kel ta chi awach chi rij ri atom kb’ixik on asik’im uwach chi rij ri b’aq kunab’al, chi rij ri uchikopil yab’il on chi rij nik’aj chik tzij, kuya’o kata uloq pa jalajoj taq k’at tzijob’al rech Fáctica xuquje’ rech Ocote, on kujitz’ib’aj uloq chi upam ri taqoqxa’nib’al factica@agenciaocote.com on pa ri WhatsApp, 3756 8119.
Ri nik’onem rech we b’ixkil podcast xub’an ri Ixmucané Us, rech Ocote. Cristina Aguilar ri nub’i’, in q’axinel tzij.
Kinya jun sik’inem chi awech rech ujub’isaxik we jun b’ixkil kuk’ ri awalaxik xuquje’ kuk’ ri winaq rech ri akomon.
¡Kachajij awib’!
Narración: ¡Hola! Soy Cristina Aguilar y esto es La Luciérnaga, un espacio de información confiable para protegernos de la desinformación. La Luciérnaga forma parte de Fáctica, el proyecto de verificación del medio de comunicación Ocote.
Como ya te contamos en otros capítulos, las vacunas han salvado la vida de muchas personas en todo el mundo desde hace décadas. En el caso de la COVID-19, evitan los síntomas graves si nos contagiamos con el virus. También previenen las hospitalizaciones e incluso la muerte. Son seguras y eficaces para ser utilizadas en personas.
Pero para ello es importante tener el esquema completo de vacunación. En la mayoría de vacunas, como Moderna, Pfizer, Astra Zeneca y Sputnik, esto significa haberse puesto las dos primeras dosis.
El esquema completo nos ayuda a tener las defensas que necesitamos para protegernos del virus durante cierto tiempo. Después de este tiempo, es necesaria una tercera dosis o dosis de refuerzo. Pero, ¿cómo funciona la dosis de refuerzo? ¿Por qué es importante que nos la apliquemos? ¿Cuándo debemos ponérnosla?
En este episodio, te ayudaré a responder estas dudas.
***
Narración: El refuerzo de la vacuna contra la COVID-19 es una dosis adicional que se aplica después de que una persona haya completado su esquema de vacunación.
En Guatemala, a inicios de abril de 2022, más de dos millones y medio de personas se habían vacunado con la dosis de refuerzo. En el mundo, se pusieron más de 1,600 millones de dosis de refuerzo.
La doctora Alicia Chang, infectóloga pediatra y presidenta de la Asociación Guatemalteca de Enfermedades Infecciosas, nos explica cómo funciona esta dosis:
Alicia Chang: Estas dosis lo que hacen es que aumentan el número de defensas o anticuerpos neutralizantes que la persona produce en contra de la COVID. De tal manera que cuando estas defensas empiezan a bajar, las defensas de las vacunas primarias, ese refuerzo les ayuda a robustecer ese nivel de anticuerpos y de esa manera tienen una protección a bastante largo plazo.
Narración: Las dosis de refuerzo, como lo indica Alicia Chang, mejoran la protección contra la COVID-19 que nos dieron las primeras vacunas, y que podría haber disminuido con el paso del tiempo.
Según los Centros para el Control y la Prevención de Enfermedades de Estados Unidos, conocidos como CDC, a inicios de abril de 2022, todas las personas de más de 12 años que completaron el esquema de vacunación principal contra la COVID-19 deberían recibir una dosis de refuerzo.
Alicia Chang: Actualmente no tenemos ninguna contraindicación absoluta para colocarse la vacuna de refuerzo, digamos, no está autorizada para niños entre 6 y 11 años, pero realmente para personas adultas, sobre todo si son adultos mayores, personas que tienen algún tipo de inmunocompromiso, incluso siendo jóvenes o estando en el rango de la adolescencia, todas esas personas se pueden aplicar esta tercera dosis.
Narración: ¿Cuándo podemos aplicarnos esta dosis de refuerzo?
Los CDC recomiendan que la dosis de refuerzo de Moderna y de Pfizer se aplique al menos cinco meses después de la segunda dosis. En el caso de la vacuna Janssen, se puede acortar este tiempo a dos meses.
La Organización Mundial de la Salud recomienda poner el refuerzo de AstraZeneca entre cuatro y seis meses después de tener el esquema completo de vacunación.
En el caso de Sputnik, los estudios de laboratorio indican que la dosis de refuerzo se puede aplicar seis meses después de la segunda dosis.
Como explica Alicia Chang:
Alicia Chang: Está bien documentado en la literatura que los niveles de anticuerpos no empiezan a bajar, sino hasta después de cinco a seis meses después de que se colocó la segunda dosis o como decimos nosotros completó su esquema primario.
Narración: Al menos hasta inicios de abril de 2022, el Ministerio de Salud de Guatemala aplica las dosis de refuerzo desde tres meses después de haber completado el esquema de vacunación.
Las autoridades de salud de varios países han recomendado que para las dosis de refuerzo se apliquen las marcas Pfizer o Moderna, aunque las personas se hayan vacunado antes con otras vacunas, como AstraZeneca, Sputnik o Janssen. Esto es porque según los datos más recientes a abril de 2022, Pfizer y Moderna demostraron ser más efectivas como refuerzo.
En Guatemala, a inicios de abril de 2022, el Ministerio de Salud aplica segundas dosis de todas las marcas de vacunas disponibles en el país: Moderna, Pfizer, AstraZeneca y Sputnik.
Con la dosis de refuerzo, igual que pasó con la primera y segunda dosis de las vacunas contra la COVID-19, algunas personas desarrollan efectos secundarios.
Alicia Chang: Sí, la mayoría de personas tienen efectos adversos muy similares o incluso más leves de los que tuvieron con la segunda dosis. Hay que instruir a las personas cómo reconocerlos y cómo deben buscar ayuda, porque el tratamiento regularmente es muy, muy sencillo.
Narración: Son efectos leves totalmente normales, como fiebre, dolor de cuerpo, malestar general, hinchazón o dolor en el lugar en el que se aplicó la vacuna.
La mayoría de estos síntomas desaparecen por sí solos en pocos días. Se pueden suavizar con descanso, abundantes líquidos y medicación para el dolor y la fiebre, si es necesario. Se recomienda consultar a un profesional de la salud para saber qué medicamentos consumir.
***
La Luciérnaga es un especial de Fáctica, el proyecto de verificación de la información y detección de desinformaciones de Ocote. Somos parte de Latam Chequea, la alianza para contrarrestar las desinformaciones sobre vacunas, con el apoyo de Google News Initiative. La Luciérnaga se distribuye en alianza con radios locales y comunitarias comprometidas con la salud de sus comunidades.
Si tienes dudas de alguna información que hayas escuchado o leído sobre vacunas, sobre coronavirus o sobre cualquier tema, puedes consultarnos a través de las redes sociales de Fáctica y de Ocote, o escribirnos al correo electrónico factica@agenciaocote.com o a nuestro WhatsApp, 3756 8119.
La investigación de este podcast la hizo Ixmucané Us, de Ocote. La traducción y locución las hice yo, Cristina Aguilar.
Te invitamos a compartir esta información con tu familia y las personas de tu comunidad. ¡Hasta pronto!